|
حوزه کشاورزی مجتمع دخانیات مازندران
مقدمه
کشت
توتون جهت تولید محصولات دخانی به منظور تأمین نیاز توتون کارخانجات سیگارت‌سازی و
با هدف افزایش سهم مصرف توتون‌های داخلی در تولید سیگارت‌های داخلی و امر صادرات،
از نیازهای اساسی شرکت دخانیات ایران است. با افزایش تولید و بالا بردن توان رقابت‌پذیری
با محوریت توسعه تولید صادرات محور می‌توان بر میزان ماندگاری و افزایش سهم کشور
در بازارهای هدف قطعیت بخشید. مجتمع دخانیات استان مازندران با توجه به قدمت، سابقه کشت توتون، میزان سطح کشت و استقرار کارخانه مدرن ریدرائینگ یکی از قطب‌های اصلی کشت و عمل‌آوری
توتون در کشور محسوب می‌گردد. بخش کشاورزی مجتمع دخانیات مازندران با دو اداره ستادی (اداره کشت و ترویج و خرید و نگهداری)، و چهار
اداره کشت (1- اداره شعبه یک سورک، 2- اداره شعبه دو ساری 3- اداره شعبه سه سورک و
4- اداره شعبه بهشهر)
بر اساس دستورالعمل‌های شرکت دخانیات ایران نسبت به کشت و خرید توتون اقدام می‌نماید.
اداره کشت و ترویج ضمن نظارت بر
کلیه امورات کشت ادارات، از قبیل انعقاد پیمان با توتونکاران و توزیع بذور و نهاده‌ای
مختلف از قبیل کود شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی، اقلام و نهاده‌های مورد نیاز
توتونکاران را تهیه
و
تدارک می‌بیند. اداره خرید و نگهداری توتون نیز پس
از عملیات زراعی و عمل‌آوری توتون توسط کشاورز، همه ساله بر اساس دستورالعمل خرید
ابلاغی شرکت خرید توتون را با دو کمیسیون شروع و بسته به میزان محصول به تدریج تا
پنج کمیسیون ادامه می‌دهد. معمولا شروع خرید بر اساس دستورالعمل از مرداد شروع و
تا بهمن ماه ادامه دارد.
مناطق
کشت توتون در استان مازندران
مناطق
توتونکاری مازندران حسب موقعیت جغرافیائی وشرائط اقلیمی به دو منطقه تقسیم میشوند 1- مناطق
توتونکاری کوهستانی 2- مناطق
توتونکاری دشت. مناطق کوهستانی: شامل مناطق چهاردانگه و دودانگه ساری، هزارجریب بهشهر و
هزارجریب نکا با فاصله حداقل 30
کیلومتر و90 کیلومتر
از شهر، که سابقه توتونکاری در این مناطق کمتر از 15 سال و از زمان اجرای طرح‌های
توسعه کشت میباشد. این مناطق به
جهت داشتن آب و هوای بسیار خوب، خاک حاصلخیز و بارندگی‌های مناسب یکی از مستعدترین
مناطق برای کشت توتون بارلی بوده که کمیت و کیفیت محصول استحصالی آن مورد توجه
وتأیید کارشناسان داخلی و خارجی بوده است. مناطق دشت: روستاهای بزرگ توتونکاری مازندران در این مناطق واقع شده و افزون بر
نیم قرن سابقه توتونکاری داشته
که در طول زمان بسته به نیاز شرکت دخانیات
واریته‌های مختلف در این مناطق به زیر کشت رفته است.
انواع توتون‌های
مورد کشت در مازندران
توتون‌های قابل
کشت در مازندران از نظرتیپ وخصوصیات فنوتیپی وژنو تیپی در سال‌های اخیر به دو دسته تقسیم میشوند: 1- توتون‌های تیپ
شرقی شامل واریته باسما بوده و 2- توتون‌های تیپ غربی که شامل واریته‌های ویرجینیا
و بارلی میباشد (زمانی، 1389).
برخی از
منابع مورد استفاده
1. آبادیان، حسین. 1376 اندیشه دینی و جنبش ضد رژیم در ایران،
تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
2. تیموری، ابراهیم. 1361. قرارداد 1980، تحریم تنباکو اولین
مقاومت منفی در ایران، چاپ تهران، 84 صفحه.
3. زمانی، پیمان. 1389. زراعت و عمل‌آوری توتون. چاپ پیمان
نواندیش. 160 صفحه
4. کشت و صنعت توتون در ایران. 1356. شرکت دخانیات ایران. 302
صفحه
5. سلیمانی فخر، فریده. 1379. واژه‌نامه صنعت دخانیات ایران.
اداره کل امور تحقیقاتی شرکت دخانیات ایران. 32 صفحه
برخی از اصطلاحات رایج توتونکاری
کایری
یا قرضی: همکاری کشاورزان در انجام امورات
کشاورزی مانند نشاکاری، برداشت و جور و دسته‌بندی توتون.
نسق: منطقه مشخصی از
مزارع اطراف روستا که معمولا به صورت تناوب به کشت محصولات مختلف اختصاص می‌یابد.
کلو زنی: به خرد کردن
کلوخه‌های حاصل از شیار مزرعه توسط توتونکاران با دست گفته می‌شود.
واکاری: نشاکاری مجدد در
مزرعه زمانی که به هر دلیل برخی از بوته‌ها از بین می‌روند.
سرزنی: قطع گل آذین و
برخی از یرگ‌های فوقانی بوته به منظور افزایش کمی و کیفی سایر برگ‌های توتون.
دمار: دمبرگ توتون که
سوزن‌زنی از آن قسمت انجام می‌شود.
تلمبار: مکانی سرپوشیده
در بنگاه توتونکار که عمل سوزن‌زنی توتون در آن انجام می‌گیرد.
سوچکه: همان گرمخانه
عمل‌آوری توتون میباشد.
بالک کیورینگ: گرمخانه‌های
مدرن که کنترل دما، رطوبت و زمان به صورت اتوماتیک انجام می‌شود.
خرند: نگهداری توتون
جور و دسته‌بندی شده که به صورت کپه‌های مدور در انبار نگهداری می‌شود.
عدل: توتون‌های عمل‌آوری
شده و آماده به فروش که در کیسه‌های از جنس کنف قرار داده می‌شود.
پلاکا: قرار دادن عدل
توتون از جهت دمار روی کف انبار پلاکا نام دارد.
استیوا: قرار دادن عدل
توتون روی کف انبار به طوری که سطح برگ به موازات سطح زمین باشد.
تاریخچه کشت
توتون:
توتون اولین بار در دوره صفویه و توسط
پرتغالی‌ها وارد ایران شد. لذا سابقه‌ای 300 ساله در کشورمان دارد. شواهد تاریخی
نشان می‌دهند، بذر توتون از بنادر جنوبی کشور وارد و به تدریج در نواحی جنوبی،
مرکزی و شرقی کشت شده است (آبادیان، 1376). بذر
توتون سیگارت در سال 1251 و به توصیه “محمدخان ناصرالملک همدانی فرمانفرما” و توسط
“دکتر استپان هاراطونیانس” که در گیلان به نام “حکیم فانوس” مشهور بود، به ایران
وارد شده است. بذر این توتون از نوع “سامسون” ابتدا در گیلان کشت شد و سپس توسط
شخصی به نام “کوسیس”، به مازندران برده و در اطراف بابل کشت گردید (زمانی، 1389).
کشت این بذر به تدریج به گرگان (استرآباد) و ارومیه رسید.
توتونکاری
در استان مازندران در سال 1318 به صورت پیمانکاری و ارباب و رعیتی شروع و مالکین
به عنوان پیمانکاران طرف قرار داد دخانیات با کمک زارعین تحت سرپرستی خود اقدام به
کشت توتون می‌نمودند. پس از اجرای قوانین اصلاحات اراضی به تدریج زارعین صاحب زمین
شده و خود راسا اقدام به انعقاد پیمان کشت توتون با شرکت دخانیات نمودند و از آن
زمان به بعد توتونکاری در ایران رونق گرفت و مروجان کشت از طرف شرکت دخانیات ایران
استخدام و به آموزش توتونکاران و ترویج کشت توتون همت گماردند. در آن سال‌ها،
واریته‌هایی همچون سامسون، باسما، تیکلاک و ترابوزان کشت اصلی در استان مازندران
بوده است. در حال حاضر توتون سیگارت در استانهای گلستان، مازندران، گیلان، آذربایجان
غربی و کردستان و تنباکو در استانهای اصفهان، فارس، بوشهر، خراسان رضوی و مرکزی کشت می‌شود. در سال‌های اخیر با توجه به تغییر ذائقه مصرف‌کنندگان سیگار و ساخت سیگارت‌های
لوکس دو واریته توتون تیپ غربی شامل واریته‌های ویرجینیا و
بارلی و یک واریته تیپ شرقی با نام باسما جایگزین واریته‌های گذشته شده است.
نقش و اهمیت کشت توتون در استان مازندران
استان مازندران با توجه به سابقه کشت توتون و میزان سطح
کشت از سالیان بسیار از مناطق
اصلی توتونکاری کشور بوده که به واسطه شرایط
اقلیمی مناسب، قابلیت کشت سه واریته مورد استفاده (ویرجینیا، بارلی و باسما) در
صنعت سیگارت‌سازی را دارد. این استان اکنون با حدود هزار
هکتار سطح زیر کشت توتون جزو استانهای برتر
کشت توتون میباشد. با توجه به میانگین سنی کشاورزان (48 سال)، توتونکاران خبره و
با تجربه استان به واسطه توتونکاری در سالیان متمادی، دارای اطلاعات فنی لازم
برای کشت و تولید توتون با کمیت و کیفیت مناسب بوده و با توجه به این که کشت توتون
در مقایسه با بسیاری از زراعت‌ها نیاز به سرمایه‌گذاری اولیه بالایی دارد، سرمایه‌گذاری
بسیار مناسبی نیز (شامل خرید ادوات اختصاصی کشت توتون و احداث بالغ بر 1750 باب
ابنیه، انبارها و گرمخانه های عمل‌آوری با برآورد ریالی بیش از 200.000.000.000
ریال) در این بخش انجام شده است. از طرفی، کشت توتون به واسطه طولانی بودن عملیات کشت
(از احداث خزانه، نشاکاری، وجین، برداشت، عمل‌آوری، جور و دسته‌بندی و عدل‌بندی و
...) در طول یک سال زراعی، اشتغال‌زایی بسیار بالایی داشته به گونه‌ای که به طور
مستقیم در طول دوران کاشت تا برداشت بالغ بر 15 نفر ماه برای هر هکتار زراعت توتون
از نیرو‌های کارگری مستقر در روستاها بهره‌گیری شده که این امر از نظر اشتغال‌زایی از اهمیت ویژه‌ای در استان برخوردار میباشد.
همچنین، به واسطه خرید توتون از توتونکاران و گردش مالی سالیانه آن که بیش از 70.000.000.000
ریال در این استان بوده، موجب رشد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و... در روستاهای تحت
کشت در مقایسه با سایر روستاها خواهد شد. حضور کادر مهندسی- ترویجی مجرب با سطوح
علمی کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری نیز از سرمایه‌های ارزشمند انسانی در مجتمع
بوده که قابلیت نظارت و پیشبرد امور کشت در استان را به نحو مطلوب دارا می‌باشند.
استان مازندران در بومی‌سازی تکنولوژی‌های مورد استفاده در کشت و عمل‌آوری توتون
اعم از خزانه فلوت‌سیستم، ساخت دستگا‌ه‌های بذر‌گذار و هدایت شرکت‌های بخش خصوصی
برای تولید گرمخانه‌های نیمه مدرن نیز موفق بوده و در چند سال اخیر فعالیت‌های
انجام شده استان در جهت بهینه‌سازی روش‌های کشت و عمل‌آوری توتون خصوصاً تولید
نشاء به روش فلوت‌سیستم و احداث تاسیسات عمل‌آوری اثربخشی خوبی نیز داشته است.
از طرفی با توجه به مراجعات انجام شده بخش خصوصی در خصوص خرید و صادرات توتون،
می‌توان در این بخش ورود پیدا کرد و از مزایای آن بهره‌مند گردید. با عنایت به
موارد مطرح شده توجه ویژه به کشت و تولید توتون و ایجاد سرمایه گذاری جهت جذب
توتونکاران و همچنین حمایت همه جانبه از این بخش می‌تواند موجب توسعه کشت توتون در
منطقه و ایجاد توسعه اقتصادی در روستاهای تحت کشت استان گردد.
کاشت
توتون
کاشت
سنتی توتون به طریقه خزانه‌کارى بوده و این خزانه‌ها قبل از گرم شدن هوا (اواسط
زمستان) تهیه مى‌شد. به طوری که پس از آماده‌سازی خزانه و بذرپاشی آن، پوشش پلاستیکی
برای تامین دمای مطلوب رشد گیاهچه روی آن قرار می‌گرفت (شکل 1). شخم و شیار مزارع توتونکاری
مانند سایر زراعت‌ها توسط دست و یا احشام صورت می‌گرفت و پس از آن توتونکاران با
فوکا نسبت به خرد کردن کلوخه‌ها (کلو‌زنی) اقدام می‌کردند.
شکل 1- تهیه خزانه نشا توسط کشاورز در
حاشیه باغ و نشاکاری زنان توتونکار در مزارع
توتونکاران
پس از رشد نشا به صورت نوبتی و با همکاری هم (کایری یا قرضی) از اواسط بهار نسبت
به نشا توتون مزارع خود اقدام می‌کردند و به همین جهت هزینه کارگری نیز پرداخت نمی‌شد.
برداشت و عمل‌آوری:
عمل
برگ‌چینی توتون از اواخر بهار (خرداد) آغاز می‌شد و طی چند مرحله تا اواخر شهریور
انجام می‌گرفت. برداشت توتون نیز به صورت نوبتی و با شرکت همه توتونکاران از ساعات
اولیه بامداد شروع می‌شد و تا قبل از ظهر برگ‌چینی خاتمه می‌یافت و توتون برداشت
شده توسط چهارپایان مانند اسب و قاطر به بنگاه توتونکاران حمل می‌شد که بعدها
تراکتور جای آن را گرفت. توتون برداشت شده، بر حسب نوع و نحوه عمل‌آوری با کار
جمعی توتونکاران و به صورت نوبتی (کایری یا قرضی) در بنگاه توتونکاران در تلمبار
نخ‌کشی می‌شد. سوزن‌زنی و یا نخ‌کشی توتون نیز توسط زنان کشاورز انجام می‌گردید
(شکل 2). توتون نخ‌کشی شده توسط مردان توتونکار به گرمخانه عمل‌آوری (سوچکه)
انتقال یافته و بر روی واگن‌های داخل گرمخانه بسته می‌شد تا برگ‌های توتون مراحل
مختلف عمل‌آوری را طی نماید (شکل 3).
شکل 2- سوزن‌زنی و یا نخ‌کشی توتون
توسط زنان کشاورز در تلمبار
توتون‌های سایه خشک در انبارهای
صحرایی و توتون‌های گرمخانه‌ای نیز در گرمخانه‌ها که سوخت آن از هیزم بود عمل‌آوری
می‌شد. معمولا تهیه و ذخیره سوخت مورد نیاز گرمخانه که هیزم بود توسط مردان پس از
نشاکاری و تا قبل از انجام برگ‌چینی انجام می‌گردید.
شکل 3– توتون پس از نخ‌کشی بر روی واگن بسته
می‌شده تا مراحل عمل آوری را در گرمخانه طی کند.
پس
از عمل‌آوری، توتون‌ها تا زمان جور و دسته‌بندی به صورت آونگ که شامل چند نخ توتون
بوده در انبارها نگهداری می‌شد. جهت جور و دسته‌بندی توتون خشک شده موجود در انبار
نیاز به دریافت رطوبت دارد که نم‌دهی توتون در مکانی به نام نم‌خانه (سردآبه)
انجام می‌گرفت. در جور و دسته‌بندی توتون نیز توتونکاران به نوبت در بنگاه
توتونکار گرد هم آمده و پس از جور و دسته‌بندی نسبت به عدل بندی آن اقدام می‌کردند
(شکل 4). در نهایت پس از صدور پروانه حمل توسط مروج، عدل‌های توتون جهت فروش به
دخانیات ارسال می‌شد (شکل 5).
شکل 4. جورو دسته‌بندی
و عدل بندی توتون توسط توتونکاران
شکل 5. فروش توتون در
کمیسیون‌های خرید توسط توتونکاران
امروزه با افزایش مکانیزاسیون
کشاورزی، خزانه فلوت‌سیستم جایگزین خزانه سنتی شده که مزایای زیادی نسبت به خزانه
سنتی دارد. از جمله می‌توان به کاهش بیماری و آفات، کنترل آسان شرایط محیطی خزانه،
عدم نیاز به آبیاری، رشد سریع‌تر و یکنواخت‌تر و در نهایت تولید نشاء با کیفیت
بهتر اشاره نمود . همچنین در نشاکاری از دستگاه نشاکار و در سوزن زنی
توتون بارلی از دستگاه ماشین دوخت استفاده شده و گرمخانه‌های نیمه مدرن و مدرن
جایگزین گرمخانه‌های سنتی شده است (شکل 6).
شکل 6: گرمخانه‌های مدرن و نیمه مدرن
|